Finansal Davranışların Doğadaki Benzerleri: Fiziksel ve Biyolojik Sistemlerle Karşılaştırma

Finansal Davranışların Doğadaki Benzerleri

Finansal piyasalarda gözlenen dalgalanmalar ve ani değişimler, tek bir disiplinde izole fenomenler değildir. Karmaşık sistemler olarak finansal piyasalar, doğadaki birçok süreçle benzer davranış özellikleri sergiler. Bu benzerlikler, öngörülemez kaotik hareketlerden ani patlamalara, döngüsel dalgalanmalardan kolektif sürü davranışlarına kadar uzanır.

Finansal piyasaların davranış dinamiklerinin doğadaki pek çok sistemle ortak noktalara sahip olduğunu tahmin edenleriniz çok biliyorum.Doğa da gerek fiziksel gerek biyolojik süreçler, karmaşık sistemler olarak. finansal davranışlara benzer ilkelere tabidir. Birçok bağımsız birimin etkileşiminden doğan örgütsel davranış, öngörülemezlik, ani rejim değişimleri, döngüsellik, fraktal desenler ve kritik eşikler bu sistemlerin ortak karakterlerindendir.

Bu benzerlikler sadece birer metafor olmaktan öte, bilim insanlarının finansal piyasaları daha iyi anlamak için doğa bilimlerinden yöntemler ödünç almasına da yol açmıştır (örneğin, istatistiksel fizik modelleri, epidemiyolojik analizler, ekolojik denge teorileri finans alanında kullanılmaktadır). Elbette her analoji birebir mükemmel değildir – örneğin finansal krizlerde insan psikolojisi ve kurumsal yapılar devrede olduğundan, doğal sistemlerde pek görülmeyen bazı anomaliler olabilir.

Ancak mantıklı karşılaştırmalar yapıldığında, piyasaların “doğasını” anlamak için doğanın yasalarını anlamak son derece değerli bir perspektif sunar. Bu sayede, bir finansa balonun patlama işaretlerini, bir volkanik aktivitenin erken uyarı sinyalleri gibi değerlendirebilir veya bir piyasa çöküşünün yayılımını salgın kontrolü mantığıyla değerlendirebilriz. Finansal piyasalar insan yapımı olmakla birlikte, davranış kalıpları itibariyle doğanın sıradışı zenginlikteki dinamiklerine ayna tutmaktadır. Bu aynadaki yansımayı doğru okumak, ekonomik dalgalanmaları öngörme ve yönetmi de bize önemli avantajlar sağlayacaktır.

Doğadaki ve finans sistemlerindeki benzeşimler, çeşitli akademik çalışmalar ve vakalar üzerinden derlenmiştir. Özellikle karmaşık sistemler teorisi literatürü (ör. Per Bak’ın self-organized criticality kuramı)

ve econophysics alanındaki araştırmalar, finansal zaman serilerinin özelliklerini depremlerden orman yangınlarına kadar birçok doğa olayıyla karşılaştırmıştır.

Aşağıda referans verilen kaynaklar, ilgili benzetmelerin dayanağını oluşturan somut bulguları ve örnekleri içermektedir. Bu literatüre göre finansal piyasalar, kaotik hava sistemlerinden öğrenebilen, sürü psikolojisini biyolojiden aynalayan, kritik eşiklerini jeolojiden ve fizikten modelleyebilen bir disiplinlerarası çalışma alanı olarak karşımıza çıkmaktadır. Böylelikle doğa ile finans arasındaki köprü, her iki alanda da daha derin bir anlayışa katkı sunmaktadır.

Fiziksel Doğa Olayları ve Finansal Davranışların Benzerlikleri

• Hava ve İklim (Kaotik Sistemler): Atmosferik sistemler (hava durumu) kaotik doğasıyla bilinir ve finansal piyasalarla şaşırtıcı paralellikler taşır. Her iki sistem de temelinde deterministik kurallara sahip olsa da (hava için fizik kanunları, piyasa için yatırımcı kararları), küçük başlangıç farkları bile uzun vadede büyük sonuçlara yol açabilir. Bu durum, ünlü kelebek etkisi metaforuyla ifade edilir: Brezilya’da bir kelebeğin kanat çırpması, Teksas’ta fırtınaya neden olabilir; benzer şekilde Singapur’daki küçük bir işlem New York’ta büyük bir piyasa hareketini tetikleyebilir. Bu yüksek hassasiyet ve geri besleme döngüleri nedeniyle, hava tahmininde olduğu gibi piyasa hareketlerinde de kesin öngörü yapmak imkânsıza yakındır. Nitekim her iki sistem de öngörülemezliği bünyesinde barındırır ve ancak kısa vadeli olasılıklar düzeyinde tahmin edilebilir.

• Deprem ve Fay Birikimi (Kritik Eşik Olayları): Finansal piyasalardaki spekülatif balonlar ve ani çöküşler, deprem dinamiklerine benzetilebilir. Nasıl ki yer kabuğunda fay hatları boyunca gerilim yavaş yavaş birikir ve kritik eşiğe ulaştığında bir anda deprem şeklinde boşalırsa, piyasalarda da fiyatlar sürdürülemez biçimde şişerek bir “gerilim” yaratır ve sonunda küçük bir tetikleyiciyle sert bir çöküş yaşanır. Bu benzerlik, bilim insanlarının finansal krizleri incelemek için deprem istatistiklerini ve modellemelerini uygulamasına kadar varmıştır: Örneğin, deprem tahmin yöntemleri ekonomik durgunlukları öngörmek için kullanılabilirken, volkanik patlama öngörü teknikleri borsa çöküşlerini analiz etmek için uygulanabilmektedir. Her iki durumda da ani değişim ve sürpriz etkisi belirgindir; ne bir depremin tam zamanını ne de bir piyasa çöküşünün tam olarak ne zaman gerçekleşeceğini önceden kesin biçimde bilmek mümkündür, ancak ikisi de bir süre biriken dengesizliklerin beklenmedik bir anda açığa çıkmasıyla oluşur.

• Volkanik Patlamalar (Balonların Patlaması): Bir volkanın uzun süre uykuda kaldıktan sonra aniden patlaması, finansal piyasalardaki balon oluşumu ve patlamasıyla karşılaştırılabilir. Magma basıncı yeraltında yavaş yavaş artar, dağ içinde bir balon gibi şişer ve sonunda kritik basınca ulaştığında volkanda büyük bir patlama olur. Benzer şekilde, piyasada spekülatif bir balon oluşurken fiyatlar temel değerlerin çok üzerine çıkar (basınç birikir); ancak sürdürülemez seviyeye gelindiğinde en ufak bir olumsuz haber bile volkanik bir patlama misali balonun patlamasına yol açabilir. Doğada volkanik patlamalar nasıl çevreye ani ve şiddetli bir etki yayıyorsa, finansal balonun patlaması da tüm piyasa aktörlerini etkileyen sert bir çöküş dalgası yaratır. Nitekim finansal kriz dilinde volkanlar, fırtınalar, depremler gibi doğal afet metaforları boşuna kullanılmaz; bir piyasa çöküşünün yıkıcılığını anlatmak için “fırtına”, “deprem etkisi” gibi tanımlamalar sıkça duyulur

Çığ ve Kar Kaymalar: Dağ yamacında biriken kar tabakası, azar azar artan yükle kritik eğime ulaştığında bir kar tanesinin düşüşü bile çığ felaketini tetikleyebilir. Bu durum, karmaşık sistemlerde kendiliğinden örgütlenen kritiklik kavramıyla açıklanır. Per Bak’ın ünlü kum yığını modelinde gösterdiği üzere, sisteme sürekli küçük birikimler eklendiğinde sistem kritik duruma gelir ve arada küçük sarsıntılar olsa da zaman zaman çok büyük çaplı boşalımlar (çığlar) meydana gelir. İlginç olan, bu tür güç yasası dağılımlı (çoğu küçük, az sayıda çok büyük) olayların finansal piyasalar dahil pek çok sistemde gözlenmesidir. Örneğin borsadaki büyük çöküşler, aynı çığlar veya depremler gibi, uzun süreli birikimin aniden çözülmesiyle oluşur ve değişim büyüklükleri istatistiksel olarak çığ büyüklükleriyle benzer dağılımlar sergiler . Gerçekten de araştırmalar borsa getirilerinin ve işlem hacmi dalgalanmalarının self-organized criticality (kendiliğinden kritiklik) belirtileri taşıdığını, küçük oynamaların yanında nadiren de olsa çok büyük düşüş ve sıçramaların görüldüğünü ortaya koymuştur. Bu yönüyle borsa davranışı, depremler, orman yangınları, güneş patlamaları gibi doğal afetlerle aynı sınıfa konabilir .

• Akışkan Türbülansı (Dalgalı Seyir): Finansal piyasaların fiyat grafikleri genellikle türbülanslı akış desenlerini andırır. Türbülans, akışkan dinamiğinde oldukça karmaşık ve düzensiz bir davranıştır; büyük ve küçük girdapların iç içe geçtiği, enerjinin büyük ölçekten küçük ölçeğe aktarıldığı bir süreçtir. Benzer şekilde piyasa fiyat eğrileri de her zaman sakin ve düz değildir – uzun sakin dönemleri aniden bozan keskin sıçramalar veya düşüşler, ardından yeniden dalgalı seyirler görülür. Hem finansal veriler hem de örneğin rüzgâr türbülansı verileri, fraktal özellikler sergiler: Yakından bakıldığında küçük zaman ölçeklerindeki hareketlerin istatistiksel deseni, büyük ölçektekine benzer. Matematikçi Benoit Mandelbrot, finansal zaman serilerinin sıradan rastgelelikten sapıp kıyı şeridi veya bulut biçimleri gibi fraktal geometrilerle daha iyi açıklanabileceğini göstermiştir. Nitekim kıyıların girinti-çıkıntı desenlerini tarif eden fraktal matematik, borsada fiyatların birden fırlayıp düşmesini de açıklamada işe yaramaktadır. Bu bakış açısıyla, finansal piyasalar Kolmogorov türbülans modeli misali bir enerji spektrumuna sahiptir: Sükûnet dönemleri birden yerini büyük dalgalanmalara bırakabilir ve volatilite kümelenmesi (belirli dönemlerde dalgalanmanın uzun süre yüksek kalması) gözlenir – tıpkı atmosferde fırtınalı bir havada rüzgârın uzun süre durulmaması gibi

Biyolojik Sistemler ve Finansal Davranışların Benzerlikleri

• Sürü ve Topluluk Davranışları: Hayvan gruplarının sürü davranışı, finansal piyasalardaki sürü psikolojisi ile örtüşür. Doğada kuş sürüleri veya balık sürüleri, ortada liderlik eden tek bir birey olmaksızın, tehlikeden kaçmak veya yeni bir kaynak bulmak için ani ve eşgüdümlü yön değişiklikleri yaparlar. Bireylerin bu senkronize hareketi, grubun hayatta kalma şansını artıran bir adaptasyondur. Benzer biçimde finansal piyasalarda yatırımcılar çoğu zaman birbirlerinin davranışlarını taklit ederek hareket eder; herkesin aynı anda alıma veya satıma yönelmesi piyasalarda sürü etkisi yaratır. Özellikle kriz zamanlarında bağımsız hareket eden birkaç varlık dışında, hisse senetlerinin büyük çoğunluğu bir kuş sürüsü gibi aynı yönde uçmaya başlar. Nitekim bilimsel çalışmalar, okul halindeki balıklar ya da kuş sürülerindeki kolektif davranışın borsa kriz günlerinde hisselerin toplu hareketinde de gözlendiğini ortaya koymuştur. Sürü içgüdüsüyle uyum içinde hareket eden şirket grupları, tekil kaldıklarında daha kırılgan olan şirketlere göre krizleri daha iyi atlatabilir; ancak bu aynı zamanda bir tehlike taşır: Nasıl ki sürü halinde hareket etmek bir bireyin hatasını tüm gruba yayarsa, finansal piyasada da herkesin aynı hatalı stratejiye kapılması sistemi topyekûn riske sokar.

• Popülasyon Dalgalanmaları ve Avcı-Av Döngüsü: Biyolojik popülasyonlar, tıpkı ekonomik döngüler gibi boom-bust (patlama-çöküş) döngüleri sergileyebilir. Klasik bir örnek, Kanada’daki kar tavşanı ile vaşak popülasyonlarının yaklaşık 10 yıllık periyotlarla dalgalanmasıdır. (bkz. yukarıdaki grafik) Tavşanlar bol gıda ve düşük yırtıcı baskısıyla hızla çoğalır (patlama); ancak zirveye ulaştıklarında ya açlık ya da artan yırtıcı (vaşak) sayısı nedeniyle nüfusları birden çöküşe geçer (çöküş). Tavşan popülasyonundaki bu dramatik düşüş, bir süre gecikmeyle vaşak sayısının da çakılmasına yol açar, çünkü besinleri ortadan kalkmıştır. Sonrasında düşük nüfus seviyelerinden tekrar üreme ve çoğalma başlar ve döngü böylece devam eder . Bu tür döngüsel dalgalanmalar, ekonomik konjonktürde görülen genişleme-durgunluk döngülerine benzetilebilir. Örneğin bir piyasada veya sektörde aşırı büyüme ve yatırımlarla karakterize edilen dönemler sonunda kaynakların verimsiz kullanımı veya talep yetersizliği nedeniyle çöküşe geçebilir; ardından bir süre düşük seviyede kaldıktan sonra tekrar büyüme safhası gelir. Nitekim yapılan bir analiz, 1929 Büyük Buhranı öncesindeki hisse senedi piyasasının adeta avcı-av popülasyonu gibi davrandığını göstermiştir: Çöküşten önceki beş yıl boyunca piyasa “av” patlaması yaşayan bir ekosistem misali aşırı ısınmış, fiyatlar balon oluşturacak şekilde yükselmiş ve sonunda küçük bir şokla büyük bir çöküş meydana gelmiştir. Bu çalışma, Lotka-Volterra avcı-av modelinin borsa trendlerine uygulanabildiğini ve etkileşim içindeki şirketlerin biyolojik popülasyonlar gibi davranabildiğini ortaya koymuştur. Aynı şekilde, bir piyasadaki arz-talep döngüleri de (örneğin tarım emtialarında ekim kararları ile ürün fiyatları arasındaki dalgalanmalar) yine bu biyolojik döngülere benzer bir şekilde kendi kendini besleyen artış ve azalış periyotları oluşturur.

Grafik: Kar tavşanı (Hare, mavi) ve Kanada vaşağı (Lynx, kırmızı) popülasyonlarının yıllara göre dalgalanması, doğadaki döngüsel patalama-çöküş örüntülerine klasik bir örnektir. 1845–1935 arasındaki kayıtlar, tavşan sayısının birkaç yılda bir katlanarak arttığını, ardından aniden çakıldığını göstermektedir. Vaşak popülasyonu ise tavşanların ana yırtıcısı olduğu için bu döngüyü yaklaşık 1-2 yıl gecikmeyle takip eder; tavşan bolluğu döneminde vaşaklar artıp zirve yapmakta, tavşanlar çökünce besinsizlikten vaşaklar da düşüşe geçmektedir. Grafik, doğadaki karmaşık etkileşimlerin dönemsel dalgalanmalar yaratabildiğini niceliksel olarak ortaya koymaktadır. Benzer dalgalı döngüler, ekonomik göstergelerde ve varlık fiyatlarında (ör. konut piyasası döngüleri, emtia süper-döngüleri) de gözlenir.

• Epidemik Yayılım ve Finansal Bulaşma: Bazen finansal şoklar ve krizler, salgın hastalıklar gibi bulaşıcı bir biçimde yayılır. Bir bankanın ya da ülkenin mali krizi, kontrol altına alınamazsa domino etkisiyle diğer kurumlara ve piyasalara sirayet eder. Bu olguya finans literatüründe “finansal bulaşma (contagion)” denir ki terimin kendisi bile epidemiolojik kökene sahiptir. Nasıl ki bir virüs salgınında enfeksiyon bir bireyden topluma hızla yayılıyorsa, finansal panik de yatırımcılardan bankalara, oradan uluslararası piyasalara yayılabilir. Yatırımcı psikolojisi panikle “enfekte” olur: Herkes aynı anda varlıklarını satmaya girişir ve böylece bir panik dalgası büyüyerek diğer piyasalara sıçrar. Bu benzerlik öylesine çarpıcıdır ki, finansal krizleri bulaşıcı hastalık modelleriyle inceleyen çalışmalar yapılmıştır. Örneğin, karmaşık ağ yapısına sahip finans sisteminde şokların yayılımını anlamak için epidemiyoloji alanındaki SIR (Susceptible-Infected-Recovered-Hassas-Bulaşmış-İyileşmiş) modellerine benzer yaklaşımlar uygulanabilmektedir. Robert Peckham gibi araştırmacılar, finansal krizlerle salgınlar arasındaki analojinin abartılı kullanılmasının risklerine dikkat çekse de, metaforun temelinde yatan hızlı yayılım ve kontrol zorluğu yönü doğrudur. İnterkonektif yapı her iki sistemde de kilit önemdedir: Virüsün yayılması insanların temas ağlarına bağlıysa, finansal krizin yayılması da bankaların/milletlerin kredi ve yatırım ağlarına bağlıdır. Dolayısıyla çok bağlantılı bir kurumun çöküşü, aynen çok sosyal bir bireyin hastalığı yayması gibi, sistem genelinde sistemik risk yaratır. Bu nedenle, bulaşma riskini sınırlamak için karantina önlemlerine benzer şekilde finansal dünyada da paniği yatıştırıcı politikalar (ör. likidite desteği, bankacılık tatili, devre kesiciler) devreye sokulur.

Sinirsel ve Metabolik Süreçler ve Finansal Davranışların Benzerlikleri

• Beyindeki Kritik Patlamalar: İnsan beynindeki sinir ağları, karmaşıklığı en yüksek doğal sistemlerdendir ve son yıllarda kritik durum kavramıyla incelenmektedir. Beyindeki nöron grupları genellikle denge ile kaos arasındaki sınırda çalışır; bu sayede beyin ne tamamen düzensiz ne de tamamen katı bir düzen içindedir, her iki durumun da faydalarını birleştirir. Araştırmalar, beyin korteksinde meydana gelen nöronal “çıg”lar (ani yayılım gösteren nöron aktivite dalgaları) dağılımının güç yasasına uyduğunu bulmuştur – çoğu aktivite ufak çaplı kalırken, arada bir büyük ölçekli deşarjlar (ör. epileptik nöbetler) oluşur. Bu, beynin de tıpkı kum yığını modeli gibi kendini kritik bir dengede tuttuğuna işaret eder. İlginç bir şekilde, benzer kendiliğinden kritiklik belirtileri finansal piyasalarda da saptanmıştır. Yani beyin de piyasalar da sürekli küçük dalgalanmalar yaşarken, bazen büyük ölçekli patlamalara sahne olabilirler. Hatta kritiklik olgusu, çığlardan kuş sürülerine ve borsa çöküşlerine kadar pek çok sistemde ani davranış değişimlerini açıklayabilmektedir; nörobilimciler bugün beyin içinde de benzer kritik geçişlerin izlerini aramaktadır. Özetle, beynimizde bir nöronun tetiklemesiyle başlayan yayılım nasıl kısa sürede tüm ağı etkileyebiliyorsa (bir düşünce, bir nöbet, vb.), finansal piyasalarda da küçük bir tetikleyici bir kıvılcım gibi kolektif bir harekete dönüşebilir. Bu benzerlik, finansal krizlerin anlaşılmasında ağ bilimi ve sistemik risk kavramlarının önemini vurgular.

• Ritmik ve Metabolik Dalgalanmalar: Canlıların metabolik süreçleri ve ritmik düzenleri de finansal döngülerle benzeşebilir. Örneğin, insan kalp atışlarının incelenmesinde, sağlıklı bir kalp ritminin tamamen düzenli olmadığını, kaotik salınımlar barındırdığını ortaya koyan çalışmalar vardır. Kalp atışındaki bu hafif kaotik değişkenlik, vücudun farklı koşullara uyumunu kolaylaştırır. Benzer şekilde ekonomik göstergelerde de (örneğin borsa endeksleri veya döviz kurları) deterministik kaos olabileceği, yani sistemin tamamen rastgele olmadan karmaşık bir biçimde dalgalandığı ileri sürülmüştür. Ayrıca, fizyolojik bir örnek olarak vücudun glikoz-insülin dengesi de döngüsel bozulmalar gösterebilir: Aşırı şeker alındığında pankreas çok insülin salgılar, kan şekeri hızla düşer ve bir süre dengesizlik yaşanır; finansal piyasada da örneğin aşırı likidite girişleri fiyatları yapay yükseltip sonra ani düşüşlere yol açabilir. Canlıların sirkadiyen ritimleri (günlük döngüleri) gibi ekonomilerde de mevsimsel veya dönemsel döngüler bulunur (örneğin yaz turizm sezonu hareketliliği, yıl sonu alışveriş artışı vb. periyodik etkiler piyasada dalgalanmalar yaratır). Tüm bu metabolik ve ritmik örnekler, finansal sistemlerin de tıpkı bir organizma gibi adaptif döngüler ve geri besleme mekanizmalarıyla hareket ettiğini göstermektedir.

Not: Eğer finansal piyasalara ilgi duyuyorsanız veya yukarıda belirtilenlere dayalı bir sistem oluşturmayı planlıyorsanız, benimle iletişime geçmekten çekinmeyin. Muhtemelen aradığınız birçok sistemi daha önce denemişimdir ve yine de gelişim için farklı bakış açılarına ihtiyaç duyulmaktadır.

Rifat Yeşilfidan

Finansal Davranışların Doğadaki Benzerleri